ΣΧΟΛΗ ΧΙΟΥΡΕΑ: Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές, του Άη Γιάννη (του Κλήδονα ή Λαμπαδάρη)

Τρίτη 26 Οκτωβρίου 2021

Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές, του Άη Γιάννη (του Κλήδονα ή Λαμπαδάρη)

Στις 24 Ιουνίου είναι η εορτή του γενεθλίου του Αγίου Ιωάννου του Πρόδρομου: «Τ’ Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδάρη», εξ ου και το όνομα που δίνεται στον Ιούνιο «Αϊ-γιαννίτης» ή «Αγιογιαννίτης».

Η γιορτή του είναι ταυτισμένη με δύο κύκλους εθίμων: με τον Κλήδονα αλλά και με τις φωτιές που ανάβονται την παραμονή της εορτής, απ' όπου προέρχονται και οι προσωνυμίες «Φανιστής» και «Ριζικάρης», αλλά και «Ριγανάς» επειδή εκείνη την ημέρα μάζευαν ρίγανη.

Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές…

Αν και τα έθιμα αυτά της υπαίθρου, που τα κρατούσε ζωντανά στην πόλη η γειτονιά, σταδιακά λησμονιούνται, οι παλαιότεροι δεν μπορούν να ξεχάσουν τις παιδικές αναμνήσεις και τα πηδήματα πάνω από τις φωτιές τ’ Αϊ-Γιάννη. Αναμνήσεις που αναβιώνουν κάθε φορά που ακούγονται τραγούδια όπως αυτό του Λευτέρη Παπαδόπουλου για ‘κείνο το Σάββατο κι απόβραδο στην Αριστοτέλους που «φωτιές ανάβανε στους απάνω δρόμους/ τ' Αϊ-Γιάννη θα 'τανε θαρρώ’.» ή του Μάνου Ελευθερίου: «Ανάβουνε φωτιές στις γειτονιές,/ του Άη Γιάννη/ Αχ πόσα τέτοια ξέρεις και μού λες/ που ‘χουν πεθάνει;»

Οι φωτιές ανάβονταν την παραμονή (23 Ιουνίου) στα σταυροδρόμια κατά γειτονιές, και μάλιστα υπήρχε ανταγωνισμός μεταξύ τους για το ποιά γειτονιά θα ανάψει τον μεγαλύτερο «φανό» (εξ ού και Άη Γιάννης ο Φανιστής).

Στη φωτιά (φανός, αφανός) ρίχνουν τα στεφάνια της πρωτομαγιάς και ξύλα και πηδούν όλοι με τη σειρά, για την υγεία και την καλή χρονιά.

Τα ξύλα για τη φωτιά τ’ Άη Γιάννη συγκεντρώνονταν από τα παιδιά στις γειτονιές. Συχνά τα έκλεβαν από τις αυλές και τους φράχτες για να αποδώσουν στη φωτιά μεγαλύτερη δύναμη.

Στην Αθήνα, ακόμη και σήμερα σε ορισμένες γειτονιές (Λυκαβηττός, Γκύζη, Ζωγράφου κ.α.) εξακολουθούν να ανάβουν φωτιά για να κάψουν τουλάχιστον το στεφάνι της Πρωτομαγιάς και να «πηδήξουν» τα παιδιά πάνω από τη φλόγα.

Οι φωτιές του Άη Γιάννη του Κλήδονα χαρακτηρίζονται συχνά ως το δημοφιλέστερο έθιμο του καλοκαιριού. Είναι φυσικό να προκύπτουν ερωτήματα και προβληματισμοί για τον τρόπο προβολής και αναπαράστασης ή την αλλοίωση, εφ’ όσον παύουν να αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ζωής της κοινότητας και των συνθηκών που δημιούργησαν και διαιώνισαν το σχετικό τελετουργικό.

Το θερινό ηλιοτρόπιο ή, όπως είναι γνωστό ως Λιοτρόπι, ή Λιτρόπι έχει ταυτιστεί με την γέννηση του Προδρόμου, γνωστού ως Άϊ Γιάννη του Λιοτροπιού, Φανιστή ή Λαμπαδιάρη (από τους φανούς-λαμπάδες, τις φωτιές), Κλήδονα ή Ριζικάρη (από την μαντική με τα ριζικάρια), Ριγανά για το μάζεμα της ρίγανης και άλλων μυριστικών.

Κοντά στις θερινές τροπές του Ήλιου η εορτή του Άη Γιάννη έχει συνδεθεί με αντιλήψεις και εθιμικές ενέργειες που σηματοδοτούν σημαντικές αλλαγές στον κύκλο του χρόνου.

Ο αείμνηστος καθηγητής της Λαογραφίας Δημ. Λουκάτος χαρακτηρίζει τη γιορτή τ’ Άη Γιαννιού από τις «ειδωλολατρικότερες» του εορτολογίου μας, καθώς «μαζί με τον Άη Γιάννη λατρεύεται, με παλιά υποσυνείδητη εθιμολογία, ο Ήλιος των θερινών τροπών, ανάβονται διαβατήριες και καθαρτήριες πυρές, για τον κρίσιμο χρόνο, ασκούνται με τελετουργική δεξιοτεχνία η μαντεία και η μαντική, εκβιάζεται σχεδόν η καλή τύχη, επιδιώκεται η υγεία και το σωματικό κάλλος, με τη συγκομιδή θεραπευτικών και αρωματικών ανθόφυτων» (Δημ. Λουκάτου, Τα καλοκαιρινά, έκ. Φιλιππότη, σ. 43)

Ως πέρασμα συνδέεται με μαντικές και λατρευτικές διαδικασίες για την πρόγνωση του μέλλοντος και για την εξασφάλιση της υγείας και της ευετηρίας (καλοχρονιάς). Η πιο διαδεδομένη συνήθεια είναι αυτή του ανάμματος φωτιάς στα σταυροδρόμια, και τις πλατείες.

Το έθιμο των περιοδικών πυρών, πανάρχαιο, όπως φαίνεται από σχετική απαγόρευσή του από την Πενθέκτη εν Τρούλλω Οικουμενική Σύνοδο (691-692)2, σε διάφορα κομβικά σημεία στον κύκλο του χρόνου, έχει καταγραφεί σε σχετικό χάρτη από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (Άτλας περιοδικών πυρών), όπου σημειώνονται οι φωτιές που ανάβονται σε διάφορες περιστάσεις, όπως τις Απόκριες, το Πάσχα, του Προφήτη Ηλία, τα Φώτα, του Κλήδονα κ.ά. Ο χαρακτήρας τους εξαγνιστικός και καθαρτήριος συμβάλλει στην υγεία της φύσης και του σώματος γι’ αυτό και η κύρια συνήθεια να «πηδούν «πάνω από τη φλόγα της φωτιάς συνοδεύεται από σχετικές ευχές για υγεία. Πέρασμα σημαντικό από την άνοιξη στο καλοκαίρι η γιορτή τ’ Άη Γιαννιού συνοδεύεται από τη διαβατήρια τελετή της φωτιάς.

Το έθιμο του «Κλήδονα»

Πρόκειται για ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα και του οποίου η πρώτη γραπτή περιγραφή ανέρχεται στους βυζαντινούς χρόνους. Ο «Κλήδονας» είναι μια λαϊκή μαντική διαδικασία, από τις πιο τελετουργικές όλων των παραδόσεων του τόπου μας, σύμφωνα με τον οποίο αποκαλύπτεται στις άγαμες κοπέλες η ταυτότητα του μελλοντικού τους συζύγου.

Φανιστής αλλά και Ριζικάρης ο Άη Γιάννης, ως εκ τούρου, αφού την παραμονή της γιορτής του και στο μεταίχμιο της νέας μέρας φανερώνει στα ανύπαντρα κορίτσια τον σύντροφο της ζωής τους με τη χρήση διαφόρων μαντικών τρόπων, που κορυφώνονται στην διαδικασία του κλήδονα (κληδών- όνος = οιωνός, σημάδι, μήνυμα). Ανασύρονται από δοχείο με αμίλητο νερό, που έμεινε εκτεθειμένο στην αστροφεγγιά, τα ριζικάρια, δηλ. τα σημάδια της κάθε κοπέλας με το αντίστοιχο δίστιχο που εκφράζει τις επιθυμίες και τις ενδόμυχες σκέψεις της, χωρίς να αποκλείεται η σάτιρα και η εύθυμη διάθεση.

Δυο με τρεις ημέρες πριν από το άνοιγμα του κλήδονα τα κορίτσια κάθε γειτονιάς ορίζουν το σπίτι στο οποίο θα ανοιχτεί. Στις 23 προετοιμάζεται ο κλήδονας στο προεπιλεγμένο σπίτι. Την παραμονή γίνεται σε όλη σχεδόν την Ελλάδα, η προετοιμασία για τον Κλήδονα.

Το έθιμο με μαντικό περιεχόμενο συνίσταται στη μεταφορά από παιδί “αμφιθαλές (=με μάνα και πατέρα στη ζωή) αμίλητου νερού σε ένα σταμνί από πηγή. Όταν τελικά φτάσει στον προορισμό του χύνει το αμίλητο νερό σε δοχείο με στενό λαιμό για να μη βλέπει αυτός που βγάζει τα αντικείμενα όταν ανοιχτεί ο κλήδονας.

Σε μερικά μέρη της Ελλάδας το δοχείο μεταφοράς του αμίλητου νερού πρέπει να είναι αμεταχείριστο. Στο νερό έχουν ρίξει οι κοπέλες της παντρειάς σημάδια τους (δαχτυλίδια, κουμπιά, κλωστές, μήλα κ.ά Ακολουθεί το κλείδωμα, παρετυμολογώντας το Κλήδονας από το κλειδί,-ώνω, και η ασφάλιση του δοχείου, ενώ μια γυναίκα, η ριζικάρισσα, απαγγέλει:

Κλειδώνουμε τον κλήδονα μ’ ένα μικρό κλειδάκι

κι απόης τον αφήνουμε έξω στο φεγγαράκι.

Κλειδώσετε τον κλήδονα με δόξα και με χάρη

κι απού ’χει μήλο κόκκινο ταχυτέρου (αύριο) να το πάρει.

Κλειδώνουμε τον κλήδονα με τ’ Άη -Γιαννιού τη χάρη

κι όποια έχει καλοριζικό να δώσει να το πάρει.

Μήλο ’βαλα στον κλήδονα κι είναι και μυρωδάτο

κι αν δεν σε πάρω θα γενεί ο κόσμος άνω κάτω.

Σήμερα που ’ναι τ’ Άη Γιαννιού του Θιου ζητώ μια χάρη

του χρόνου σαν και σήμερα να γίνουμε ζευγάρι.

Σήμερα που ’ναι τα Άη Γιαννιού, βάλε αρχή, κερά μου,

του χρόνου σαν και σήμερα να σ’ έχω αγκαλιά μου.

Ε, Γλυκοπαναγία μου, που ’ναι στη γειτονιά σου,

ζευγάρισέ το μήλο μου, να σ’ άφτω τα κεριά σου.

Στο όνομά σου ορκίζομαι στον κλήδονα επάνω

αν δεν σε κάνω ταίρι μου καλιά ’χω να πεθάνω.

Στη συνέχεια ο κλήδονας σκεπάζεται με πανί ή με μαντίλι κόκκινου χρώματος και στεφανώνεται με φύλλα δάφνης, μυρτιάς ή λυγαριάς, κομμένα από κοπέλα της οποίας ζουν και οι δυο γονείς. Το δοχείο σκεπασμένο με κόκκινο πανί ξαστρίζεται (τοποθετείται στο ύπαιθρο όλη τη νύχτα).

Το πρωί πριν από την ανατολή του ηλίου μεταφέρεται το αγγείο μέσα στο σπίτι σε μέρος που δεν το βλέπει ο ήλιος, μέχρι να ανοίξει ο κλήδονας. Μαζεύονται τα ανύπαντρα κορίτσια (σήμερα και αγόρια).

Ο κλήδονας ανοίγει από αυτόν που τον κλείδωσε. Η ριζικάρισσα δίνει το κόκκινο ύφασμα σε ένα μικρό παιδί, που το βάζει στο κεφάλι ή στο λαιμό του και, αφού βάλει το χέρι του μέσα στο αγγείο, αρχίζει να βγάζει ένα-ένα τα αντικείμενα με τυχαία σειρά.

Αλλού το άνοιγμα γίνεται από κόρη πρωτογόνατη, δηλαδή πρωτότοκη με τους δυο γονείς της εν ζωή (αμφιθαλή), ενώ οι άλλοι τραγουδούν ή απαγγέλλουν ένα δίστιχο, συνήθως ερωτικό. Από το δίστιχο μαντεύει η ενδιαφερόμενη αν θα παντρευτεί γρήγορα ή όχι.

Της πρώτης της καλότυχης, καλά θα πάνε ούλα

γαμπρός πάει γυρεύοντας, λεβέντης με σακούλα.

Ανοίγουμε τον Κλήδονα με τ’ Άη Γιαννιού τη χάρη

κι όποιος έχει μήλο κόκκινο ας έρθει να το πάρει.

Ανοίγουμε τον Κλήδονα με του Αγιαννιού τη χάρη

κι όποιος έχει ριζικό σήμερα να το πάρει.

Ανοίγουμε τον Κλήδονα με τ’ Άη Γιαννιού τη χάρη

κι όποιος αγάπη έχασε να έρθει να την πάρει.

Έφθασε η ώρα κι η στιγμή κι ο Κλήδονας ανοίγει

και κάθε μια το ριζικό στα φανερά ξανοίγει.

Όλοι σταυροκοπιόμαστε στ΄ Άη Γιαννιού τη χάρη

κι απού ’χει μήλο κόκκινο. Ας έρθει να το πάρει.

Ανοίξετε τον κλήδονα τη χέρα μου να βάλω

να βγάλω το χρυσό αητό το ρήγα το μεγάλο.

Ανοίξετε τον κλήδονα να βγάλουμε τα μήλα

του χρόνου σαν και σήμερα βγάλετε δακτυλίδια.

Ανοίξετε τον κλήδονα να βγει ο χαρισμένος

απού τα κάστρα πολεμά και βγαίνει κερδισμένος.

Βάλε το χέρι κοπελιά, το πρώτο μήλο πιάσε

που η μοίρα σου χειροκροτεί, ευτυχισμένη να ’σαι.

Βγαίνει το μήλο τ’ άρχοντα, του πιο καλού λεβέντη,

του πρώτου μας παλικαριού στο λούσο και στο γλέντι.

Τα αντικείμενα καθώς βγαίνουν με τυχαία σειρά στο κάθε ένα απαγγέλλεται ένα αυτοσχέδιο δίστιχο-προφητεία για τον κάτοχο του σημαδιού.

Τα δίστιχα δεν είναι μόνο ερωτικά ή προφητικά αλλά και με ελευθεροστομίες και σκωπτικά, σατιρικά.

Μετά το πέρας της τελετουργικής ανάσυρσης των «σημαδιών» ακολουθεί ευωχία και χορός. Όταν οι κοπέλες επιστρέφουν στα σπίτια τους προσέχουν ποιο όνομα ή λέξη θα πρωτακούσουν στο δρόμο, για να το συσχετίσουν με την ανοικτή τύχη τους εκείνη τη βραδιά.

Εκτός από τον τρόπο αυτό της μαντικής, χρησιμοποιούν την ίδια ημέρα την κατοπτρομαντεία (με τον καθρέφτη στο νερό του πηγαδιού-πηγαδομαντεία), τη μολυβδομαντεία (λυωμένο μολύβι στο νερό), αβγομαντεία, σκιομαντεία, αγγουρομαντεία, ονειρομαντεία κ.ά.

Η σημασία των λαϊκών εθίμων

Τα έθιμα και τα δρώμενα με βαθιές ρίζες στον χρόνο, κυρίως στον παραδοσιακό αγροτικό χώρο, δημιουργήθηκαν κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες και απηχούν συγκεκριμένες επίσης γνώσεις του λαού για τη φύση, τη ζωή και τις δυνάμεις που τις διέπουν. Εξελίχθηκαν σταδιακά με την πρόοδο της επιστήμης και έφθασαν ως τις μέρες μας με ορισμένα στοιχεία από την αρχική τους δεισιδαιμονική αντίληψη.

Πέρα από το καθαρά επιστημονικό ενδιαφέρον, που πάντοτε θα υπάρχει για μια ομάδα ειδικών, των λαογράφων και ανθρωπολόγων, αλλά και όσων αγαπούν τις επιστήμες αυτές του ανθρώπου, ο απόηχος των φυσιοκρατικών-οικολογικών κοσμογονικών αντιλήψεων, που δίνουν προτεραιότητα στα φυσικά φαινόμενα και την επίδρασή τους στην ζωή των έμβιων όντων και του ανθρώπου κατά συνέπεια, αποκτά σήμερα τον χαρακτήρα της συμμετοχής και της κοινωνικότητας, που τόσο έχει ανάγκη ο κόσμος.

Ο συλλογικός χαρακτήρας των λαϊκών εθίμων και δρωμένων και η δυνατότητα για επικοινωνία όχι μόνο των κατοίκων μιας περιοχής μεταξύ τους αλλά ευρύτερων τοπικών και κοινωνικών ομάδων ακόμη και λαών, είναι ένας σημαντικός λόγος για να παρατείνει τη ζωή τους στο μέλλον και να τα καταστήσει πηγή έμπνευσης για τις νέες γενιές.

Επιμέλεια: Ράνια Χιουρέα

Πηγές:

el.wikipedia.org

kathimerini.gr

EIKAΣΤΙΚΟ: "Ιvan Kupala night" Yauhen Hubski

Ανάρτηση ΣΧΟΛΗ ΧΙΟΥΡΕΑ στο ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ-ΠΑΛΙΑ ΕΘΙΜΑ & ΓΙΟΡΤΕΣ

Δείτε επίσης: