ΣΧΟΛΗ ΧΙΟΥΡΕΑ: Το «Γαϊτανάκι»… Παλιό παραδοσιακό αποκριάτικο έθιμο

Δευτέρα 11 Μαρτίου 2024

Το «Γαϊτανάκι»… Παλιό παραδοσιακό αποκριάτικο έθιμο

Φωτογραφία από αποκριάτικο γιορτασμό στην Αθήνα, στην Πλάκα,
σε εξώφυλλο του περιοδικού «Εικόνες», Απόκριες του 1957.

Το γαϊτανάκι είναι αποκριάτικο έθιμο, που μόνο πολύ μικρή θυμάμαι να το έχω δει. Οι χορευτές μεταμφιεσμένοι χόρευαν γύρω από ένα κατακόρυφο κοντάρι, κρατώντας κορδέλες δεμένες στην κορυφή του. Με κάθε περιστροφή έπλεκαν και ξέπλεκαν τις κορδέλες τυλίγοντας και ξετυλίγοντάς τες γύρω στο κοντάρι.

Σήμερα πιο πολύ ακούγεται με τη μεταφορική σημασία που έχει πάρει η λέξη, που σημαίνει μια μπερδεμένη κατάσταση με εναλλαγές προσώπων. Όσο για την κυριολεξία, αν υπάρχουν ακόμα γαϊτανάκια στα καρναβάλια δεν το γνωρίζω. Ξεκινάμε από το πραγματικό γαϊτανάκι,

Το Γαϊτανάκι στην Αθήνα

Σημαντικές πληροφορίες για το γαϊτανάκι στο αθηναϊκό καρναβάλι, μας δίνει ο Νίκος Ποταμιάνος στο βιβλίο του «Της αναίδειας θεάματα- Κοινωνική ιστορία της αποκριάς στην Αθήνα, 1800-1940» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Αθήνα 2021):

«Το γαϊτανάκι ήταν χορός αντρών (ιπποτών υποτίθεται) και «γυναικών» (άντρες ντυμένοι γυναίκες) γύρω από ένα κοντάρι, όπου έπλεκαν και ξέπλεκαν τις κορδέλες που κρέμονταν απ΄ αυτό (Δροσίνης, «Αι Απόκρεω εν Αθήναις», Άστυ, 15 Φεβρουαρίου 1894∙ Ελλάς, 2 Φεβρουαρίου 1914). Δεν μπορέσαμε να διευκρινήσουμε αν συναντάται σε όλο τον ελληνικό χώρο ή αν η καταγωγή του από τη δυτική Μεσόγειο περιόρισε την εξάπλωσή του στα Επτάνησα και τη δυτική Ελλάδα, πάντως στην Αθήνα ήταν μεταγενέστερο της Τουρκοκρατίας: φαίνεται ότι εισάγεται στις αρχές της δεκαετίας του 1850, οπότε διαβάζουμε ότι «μεταξύ των πολλών μεταμφιεσμένων συνοδειών διακρίνεται δια το ήσυχον και ευπρεπές της διασκεδάσεως η εταιρεία των λεγομένων γαϊτανοπλόκων, οίτινες κινούν την περιέργειαν των θεατών» (Ταχύπτερος Φήμη, 10 Φεβρουαρίου 1851∙ Παλιγγενεσία, 21 Φεβρουαρίου 1864)».

Ο Νίκος Ποταμιάνος υπογραμμίζει ότι στην Αθήνα το γαϊτανάκι είχε διατηρήσει «τόσον ξενικήν όψιν» που ενοχλούσε τον Καρκαβίτσα το 1895, ο οποίος το συνέκρινε με το γαϊτανάκι που είχε γνωρίσει στο Μεσολόγγι νωρίτερα: τον «ελληνικότατο χαρακτήρα» του τελευταίου συγκροτούσαν οι λεβέντικες φουστανέλες, τα βιολιά και ο τραγουδιστής, η εγχώρια μουσική και οι ελληνικοί χοροί, σε αντίθεση με τους παλιάτσους, την κακή ευρωπαϊκή μουσική, τις αλλοπρόσαλλες αμφιέσεις των χορευτών, τους άγριους σαν παλαιστές άντρες και τις βρόμικες «αντρογυναίκες» που είχε δει στη γειτονιά του (Καρκαβίτσας, «Το Γαϊτανάκι»)».

Σύμφωνα με την έγκριτη μελέτη του Νίκου Ποταμιάνου από τη δεκαετία του 1870 συντελείται η διάδοση της ευρωπαϊκής μουσικής στις κατώτερες τάξεις. Η διάδοση αποδόθηκε στα τραγούδια της επιθεώρησης, στην επιρροή των Επτανησίων μετά το 1864 και πολλοί άλλοι λόγοι όπως τα αποκριάτικα θεάματα, μεταξύ των οποίων το γαϊτανάκι, που σε μια ανεπτυγμένη του μορφή το 1883 παραδίδεται ως συνοδευόμενο από ορχήστρα με κλαρινέτα και τρομπόνια, η οποία παίζει ευρωπαϊκούς σκοπούς ή και τα πιο οικεία εμβατήρια. (Δροσίνης, «Αι Απόκρεω εν Αθήναις», Εστία). Μάλιστα το γαϊτανάκι συνδέεται με «το αλεύρωμα», εναλλακτική μορφή «μουντζουρώματος στο πρόσωπο» των συμμετεχόντων χορευτών, που το 1933 αναφέρεται ως κάτι πολύ ιδιαίτερο που το συνηθίζουν μόνο «οι χορευτές και οι χορεύτριες του λαϊκού γαϊτανιού».

Αυστηροί κανόνες το 1909

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι η αναφορά του Νίκου Ποταμιάνου στους αυστηρούς κανόνες που είχε θεσπίσει (και φροντίσει να δημοσιεύσει) η εταιρεία εορτών το 1909 στην Αθήνα για τη συμμετοχή των λαϊκών παραστάσεων στην παρέλαση. Απαιτούνταν «απόλυτος καθαριότης εις τα αμφιέσεις και τα υφάσματα».

Στο γαϊτανάκι απαγορευόταν «αυστηρώς» η συμμετοχή γυναικών, προφανώς επειδή η παρουσία γυναικών ως δημόσιου θεάματος που συγκέντρωνε το βλέμμα θεωρούνταν σκανδαλιστική.

«Οι υποδυόμενοι γυναίκας εις το γαϊτανάκι οφείλουσι να είναι ενδεδυμένοι σεμνώς, τα φορέματα να ώσι μακρύτερα του γόνατος και χορεύοντες να μη κορδακίζωσι»: η μεταμφίεση των ανδρών σε γυναίκες αποτελούσε λύση ανάγκης και δεν έπρεπε να δημιουργεί άσεμνες καταστάσεις. Ίσως να ίσχυε και τότε η εικόνα που δίνεται για το γαϊτανάκι σε αθηναϊκή γειτονιά του 1930: «τις κορδέλες τις κρατάγανε κυρίως κουνιστοί, ντυμένοι παρδαλά».

Σεμνότητα «περί την έκφρασιν» απαιτούνταν από τον φασουλή, τον ποιητή του κάρου και την «κωμωδία του κάρου». Επιπλέον, απαγορεύονταν «αυστηρώς οι υπαινιγμοί κατά πολιτικών προσώπων ή η διακωμώδησις οποιουδήποτε προσώπου ονομαστί».

Το ταμπού της έκθεσης των γυναικών στο αντρικό βλέμμα δεν εξαφανίστηκε εντελώς: στις αρχές του 20ού αιώνα στα ευυπόληπτα γαϊτανάκια οι χορεύτριες συνέχιζαν να είναι άντρες ντυμένοι γυναίκες.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Γαϊτανάκια συνέχιζαν να εμφανίζονται ακόμη και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όμως είχαν επαγγελματοποιηθεί.

Επίσης το 1960 στις συνοικίες το γαϊτανάκι εξέλιπε και συντελεστές του ήταν τσιγγάνοι. Ο Εμμανουήλ (Ευάγγελος Ζάχος) Παπαζαχαρίου στο βιβλίο του «Η πιάτσα, Αθήνα 1980) κάνει λόγο για γαϊτανάκια και μπουλούκια μασκαράδων τον Μεσοπόλεμο που παρέμεναν στις γειτονιές τους χωρίς να εξέρχονται και να συναντιούνται στο κέντρο, όπως γινόταν παλιότερα.

Στην Αθήνα των νεότερων χρόνων ωστόσο τα αποκριάτικα δρώμενα της παλιάς πόλης, όπως το γαϊτανάκι, έχουν συνδεθεί με τις γειτονιές του Μεταξουργείου και της Πλάκας, στις οποίες τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει προσπάθειες αναγέννησης του εθίμου.

Από αναβίωση του εθίμου στην Αθήνα

«Το Γαϊτανάκι» του Ανδρέα Καρκαβίτσα

Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από «Το Γαϊτανάκι» του Ανδρέα Καρκαβίτσα όπως εμπεριέχεται στα «Άπαντα» (επιμ. Στράτος Χωραφάς, τ. 3, εκδ. Καπόπουλος, Αθήνα 1973) αναφέρει:

«Δέν ἦταν ὅμως ἔτσι πάντα ἄθλιο καί ἐλεεινό, οὔτε εἶχε τόσο ξενική ὄψι, ἡ ἑλληνικώτατη αὐτή ἀποκρηάτικη διασκέδασις. Στό Μεσολόγγι ἔξαφνα πρό ὀλίγου καιροῦ ἦταν ἡ καλήτερη ἀπόλαυσις τῆς ἐποχῆς καί εἶχε ἑλληνικώτατο τόν χαρακτήρα.

Οἱ ἄνδρες πού τό ἔπαιζαν ἐφοροῦσαν φουστανέλες χιονάτες καί χρυσοκέντητα μεϊντανογέλεκα καί πλούσια ἁρματωσιά. Τό δαμασκί σπαθί ἔλαμπε στό πλευρό τους καί τά τσαπράζια ἀσπρογιάλιζαν στά στήθη τους σάν φεγγάρι⋅ τά χαϊμαλιά καί τ’ ἁλύσσια, οἱ τοκάδες καί τά μελουδάρια, οἱ παλάσκες καί οἱ ἀσημοσογιάδες ἐβροντομαχοῦσαν στή μέση τους κ’ ἔδενε τό πόσι ἀργυροκέντητο τ’ ὄμορφό τους κεφάλι κ’ ἐφτέρωναν στό χορό τά πόδια τους τ’ ἀλαφρά κοκκινοπράσινα παπούτσια.

Τ’ ἀγγελοκάμωτα παιδιά πάλι, ντυμένα στά γυναίκεια, μέ τό φέσι τό μικρό, τό Σμυρνέϊκο στό κεφάλι, στ’ ἄφθονα καί ὁλοζώντανα μαλλιά, τήν κοζόκα τή χρυσοκέντητη, τό σιγαλοπερπάτημα καί τό χαμηλοβλέψιμο, ἔδιναν σ’ ὅλο το θέαμα ἁπλότητα καί ὠμορφιά μεγάλη.

Καί ἐσυντρόφευαν αὐτό τό γαϊτανάκι στόν κομψό καί τυπικό χορό του καί τό δυχτιωτό γαϊτανοπλέξιμο, βιολιά κηλαϊδιστά καί τραγουδιστῆς γλυκόφωνος. Κ’ εἶχαν μαζί τους κ’ ἕνα πού κρατοῦσε τό χρυσοκέντητο τσεβρέ καί τόν ἔρριχνε στό σπίτι, πού θά πήγαιναν νά τό πλέξουν. Ἄν τό σπίτι δέν ἤθελε, ἔρριχνε πίσω τόν τσεβρέ καί τό γαϊτανάκι ἔπαιρνε τό δρόμο του. Ὅταν ὅμως ἐκρατοῦσαν τόν τσεβρέ τό γαϊτανάκι ἄρχιζε στήν αὐλή, τά βιολιά κηλαϊδιστά ἐσυντρόφευαν τό χορό καί ὁ τραγουδιστῆς μέ τή φωνή του τήν γλυκειά ἄρχιζε τό τραγούδι του στερεότυπο:

Γαϊτανάκι ὠρηοπλεμένο,

μιά χαρά ἤσουν τό καϋμένο⋅

Γαϊτάνι μου ὠρηοπλεχτό,

περιπλεμένο καί χρυσό.

Σ’ ἐπλέξαμε, γαϊτάνι μου,

σ’ ἐπλέξαμε σέ μιά μεριά⋅

σ’ ἐπλέξαμε σέ μιά μεριά,

μᾶς εἶπαν, χάσαν τά κλειδιά.

Σ’ ἐπλέξαμε καί στοῦ Μακρή

μᾶς ἔδωκαν ἕνα φλωρί».

Το «Γαϊτανάκι» της ειρήνης της Ζορζ Σαρή

Το Γαϊτανάκι έδωσε το όνομά του στο θαυμάσιο βιβλίο της Ζορζ Σαρή. Ένα βιβλίο για την ειρήνη, τον πόλεμο, το ρατσισμό και την ξενοφοβία, αλλά και για τη δύναμη καθενός από εμάς να αλλάξουμε τον κόσμο. Πώς θα μπορέσει ο γέρος σοφός να βοηθήσει την ειρήνη να απλωθεί στη γη; Μήπως αν πειστούν όλα τα παιδιά της γης, μια ορισμένη μέρα και ώρα να ενώσουν τα χέρια τους, σχηματίζοντας μια τεράστια αλυσίδα που θα αγκαλιάσει ολόκληρο τον πλανήτη;

Αυτό το υπέροχο παραμύθι το είχαμε παρουσιάσει ως θεατρική παράσταση με τους μαθητές μου της Γ΄ Δημοτικού της Σχολής Χιουρέα, τον Ιούνιο του 1982, με ωραία σκηνικά φτιαγμένα με προσωπική δουλειά μαζί με γονείς και μαθητές. Τα παιδιά στο τέλος πιασμένα χέρι χέρι χόρεψαν, τραγουδώντας το τραγούδι «Γαϊτανάκι», σε στίχους Γιάννη Ρίτσου και μουσική Λουκιανού Κηλαηδόνη, που δίνει ανάγλυφα και τα μηνύματα της συγγραφέως, τα οποία δανείζονται τη μορφή του χορού, ξεφεύγοντας από τη στενή έννοια του αποκριάτικου εθίμου. Ο δίσκος 45 στροφών ήταν μέσα στο βιβλίο. Ένα απόσπασμα του τραγουδιού:

«Αν όλα τα παιδιά της Γης πιάναν γερά τα χέρια,

κορίτσια, αγόρια στη σειρά και στήνανε χορό,

ο κύκλος θα γινότανε πολύ πολύ μεγάλος

κι ολόκληρη τη Γη μας θ’ αγκάλιαζε, θαρρώ».

Επιμέλεια: Ράνια Χιουρέα